یادداشت 191 : فرهنگ کارت ساعت زنی
گفتگوی خواندنی هفته نامه پنجره با حجتالاسلام پناهیان درباره سبک زندگی جهادی؛منظمترین ساختارها و قویترین نظارتها نیز نمیتواند جامعهای سعادتمند درست کند/فرهنگ «کارت ساعتزنی» نمیتواند انسانِ جهادگر و ایثارگر تربیت کند/ نظم موجود در خیابانها و زندگی غربیها «نظم نامشروع» است/ فیلمهای سینمایی ما باید در جهت نقد قسمتهای به ظاهر خوب تمدن غرب باشد.
حجتالاسلام علیرضا پناهیان که در میان اقشار مختلف مردم «پناهیان»، «حاج آقا» و «استاد پناهیان» خوانده میشود، یا مریدانی دارد که دربست او را قبول دارند و یا مخالفانی دارد که حتی حاضر نیستند حرفهایش را بشنوند. همه اینها از پناهیان شخصیتی غیره ساده (بخوانید پیچیده) ساخته است سالهاست که حجتالاسلام پناهیان در قامت یک نظریهپردازظاهر شده است؛ شخصیتی که توانسته است با تکیه بر دانش حوزوی و هوش و استعدادی مثال زدنی، حداقل بسیاری از صاحبان اندیشه را با ایدههایش به فکر فرو برد. ایشان با مکانیسمهای انضباطی مدرن سر چالش دارد و شکستن عالمانه ساختارها را طلب میکند و بهشدت بهدنبال خلق جایگزین است. خواندن مصاحبه «مجله پنجره» با حجتالاسلام پناهیان به تمام موافقان و مخالفان وی توصیه میشود.
فرهنگ «کارت ساعتزنی» آثار شخصیتی منفی به دنبال دارد
سوال: شما اعتقاد دارید که سبک زندگی جهادی و انسانهای جهادی مختص به بچه حزباللهیها و اردویهای جهادی و یک قشر خاص در جامعه نیست و در واقع انسان جهادی برای شما همان انسان طراز جمهوری اسلامی است؛ همان انسانی که رسالت جمهوری اسلامی بهعنوان نهاد قدرت، تربیت و بهوجود آوردن چنین انسانهایی است. از سوی دیگر دیدگاه جنابعالی این است که خود جمهوری اسلامی موانعی را برای تولید چنین انسانهایی بهوجود میآورد که به عنوان مثال گاهی شما سیطره مکانیسمهای انضباطی شهروندان را نام میبرید که مثلا دوربینهای مداربسته و کارتهای ساعتزنی سعی در اخلاقی کردن شهروندان دارد و به باور شما این با اسلام قابل جمع نیست.آیا شما صریحا اعتقاد دارید که بسیاری از مکانیسمهای انضباطی شهروندان با روح دین سازگار نیست؟ با چه استدلالی چنین ادعایی میکنید؟ استاد پناهیان: البته بنده نه از باب توجه کردن به زندگی جهادی، بلکه از این باب فکر میکنم کارت ساعتزنی نمیتواند زیاد اسلامی باشد که فلسفه وجودی آن جزا و پاداش فوری و معین و مشخص است و از آن جایی که انسانها به هر نوعی که زندگی کنند، کم کم شخصیتشان تحت تأثیر نوع زندگیشان قرار میگیرد، این کارت ساعتزنی میتواند این آثار منفی را به دنبال داشته باشد که تمام فعالیتهای کارمندان یک محیط را کاسبکارانه کرده و انگیزهها را بر اساس جزا و پاداش تنظیم کند. آن وقت اگر کارمندان آن مجموعه تحت تأثیر سبک زندگی کارت ساعتزنی نظم پیدا کنند، دیگر فرصتی برای نظم اخلاقی و تقوایی به آنها ندادهایم. بنده تصور میکنم در سبک زندگی خودمان باید فضایی را ایجاد کنیم که فرصتی برای تمرین اخلاق و ایمان و تجلی آن وجود داشته باشد.
شخصیت انسان باید در اثر تقوا به نظم برسد، نه با تشویق و تنبیه فوری
سوال: من این تناقضی که بین استفاده از کارت ساعت زنی و اسلام وجود دارد را خوب متوجه نمیشوم
.استاد پناهیان:امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید: انسان باید شخصیتش در اثر تقوا به نظم برسد؛ در اثر خداترسی به کیفیت خوب در کار برسد. در اثر برای خدا کار کردن به بالاترین بهره وری برسد. وقتی کارفرما چنین انتظاری از کارمند خودش ندارد و هیچ تعریفی از این موضوع در محیط صورت نگیرد و روابط صرفا بر اساس دقایق کارت ساعتزنی باشد و مجازاتها فوری اعمال شود، دیگر انسانها فرصت این را پیدا نمیکنند که بفهمند واقعا چه قدر نظم را با انگیزههای غیر مادی دوست دارند. فرایند تربیت یک فرایندی است که نیاز به فرصت دارد و اگر شما بخواهید انگیزه ایمان و تقوا را عامل نظمیابی یک انسان قرار دهید، باید به او فرصت دهید. روابط اگر زیاد ماشینی شود، فرصت برای عواطف، اخلاق و ایمان کم خواهد بوددر زمینههای دیگر هم همینطور است. شما هر جایی قوانین و ضوابط حقوقی را افزایش بدهید، فرصت را برای تعامل انسانی، اخلاقی و عاطفی کاهش دادهاید. لذا این سؤال مطرح میشود که آیا واقعا راه رشد اخلاقی انسان این است که از ضوابط حقوقی فاصله بگیرد؟ البته فاصله گرفتن نه به معنای اینکه آن ضوابط را بهعنوان حداقل رعایت نکند، بلکه به این معنا که فضای رفتاری خودش را تحت حاکمیت آن ضوابط قرار ندهد و آن را تحت حاکمیت ارزشهای اخلاقی قرار دهد. امیرالمؤمنین علی(ع) میفرماید: «با مؤمنین ایثارگرانه برخورد کن و با سایر مردم منصفانه؛ عَامِلْ سَائِرَ النَّاسِ بِالْإِنْصَافِ وَ عَامِلِ الْمُؤْمِنِینَ بِالْإِیثَار»(غررالحکم/ص467/ح58)
میتوان در برخی محیطهای کاری، فرهنگی حاکم کرد که نیاز به «کارت ساعت» نباشد
استاد پناهیان : انصاف، اسکلت زندگی بشر است و اگر این اسکلت وجود نداشته باشد، با هر زلزلهای فرو میریزد. ارزش عدالت وانصاف بالاتر از ارزش کرم است ولی ما برای کریمانه برخورد کردن باید یک فرصتی بگذاریم تا خودش را نشان دهد. یعنی ما میتوانیم در برخی از محیطهای کاری، فرهنگی را حاکم کنیم که نیازی به کارت ساعت زدن نباشد. اینکه تمام محیطهای کار، بدون استثنا میخواهند خودشان را وابسته به کارت ساعت زدن بکنند، نشاندهنده این است که ما هیچ محیط برگزیده و افراد شایستهای که فراتر از این ضوابط حداقلی با آنها ارتباط برقرار کنیم نداریم و یا اینکه مثلا وقتی میخواهیم رفتار کارمندان خودمان را با دوربین کنترل کنیم، نشاندهنده این است که ما از تربیت شخصیت آنها عاجز بودهایم و اصلا نمیخواهیم فرصتی برای امکان رشد شخصیت آنها بگذاریم.
کسی که فقط اسیر منافعش باشد و برای «آرمان» کار نکند، نمیتواند زندگی جهادی داشته باشد
سوال: این انسانی که شما از لزوم تربیت او صحبت میکنید چهکسی است؟ آیا این همان است که شما نامش را انسان جهادی گذاشتهاید؟استاد پناهیان : پایههای زندگی جهادی برمیگردد به استقلال روحی فرد و استقلال او در شکلگیری انگیزههایش. اگر یک انسانی فقط اسیر منافع خودش باشد و برای آرمان کار نکند، نمیتواند زندگی جهادی داشته باشد. اگر یک انسانی تحت تأثیر جامعه قرار داشته باشد و هنجارهای مختلفی که در سطوح مختلف جامعه هست، بر رفتارها و انگیزههای این فرد تحمیل شود، این فرد نمیتواند زندگی جهادی داشته باشد. مثلا بگوید اگر من خانه آنچنانی نداشته باشم، به من چنین و چنان میگویند. حالا خودش هم زیاد طالب دنیا نیست ولی میخواهد استانداردها را در مقابل دیدگان دیگران رعایت کند. من الان فلان پست را نداشته باشم، میگویند تو بیعرضهای. پس تلاش میکند برای رسیدن به مدیریت. از تمسخر دیگران میترسد و استقلال روحی ندارد و میخواهد خودش را به استانداردهایی که مردم به دلایل مختلف برای خودشان وضع کردهاند و هیچ پایه و اساسی ندارد، برساند این انسان چون از استقلال برخوردار نیست- چه استقلال در مقابل نگاه دیگران و چه استقلال از منافع خودش- نمیتواند زندگی جهادی داشته باشد. طبیعتا این شخص سبک زندگیای را انتخاب خواهد کرد که تحت تأثیر منافعش به او تحمیل شده است. اگر کسی این استقلال را داشته باشد، بسیاری از این ویژگیهای برجستهای را که در ادارات و در نظامات اجتماعی و ساختارهای حقوقی بهدنبال آن هستند، با انگیزه فردی خودش به دست آورده است. یعنی او اگر ظلم نمیکند، از ترس قوه قضاییه نیست. او اگر خوب کار میکند، بهخاطر حق الزحمه اضافه کار انتهای ماه نیست. اگر از او قدردانی نشود، قهر نمیکند چون او با انگیزهای مستقل و درونی خوب کار میکند و برای اینکه خوب کار میکند، نیازی به تشویق ندارد.
حتی منظمترین ساختارهای اجتماعی و نظارتی نیز نمیتواند جامعهای سعادتمند درست کنند/جامعه بدون روحیۀ جهادی و ایثارگری به سعادت نمیرسد
سوال:آیا این همان انسان طراز جمهوری اسلامی است؟ همان انسانی که باید محصول حیات شهروندان در ساختارهای جمهوری اسلامی باشد؟ استاد پناهیان : دقیقا همینطور است ولی چون خیلیها فکر میکنند که جهاد مسألهای استثنایی در فضای دینی است و فضیلت غیرضروری تلقی میشود، ما مجبوریم با کلمه جهاد از آن یاد کنیم؛ در حالیکه اگر چه ممکن است بعضیها دین حداقلی داشته باشند، ولی قوام جامعه دینی همیشه وابسته به جهادگران است حتی در ایام صلح. بنابراین جهاد و روحیه جهادی و روحیه ایثار و استقلال روحی داشتن مربوط به دوران خاصی از بحرانها مثل دفاع مقدس نمیشود. اگر بخواهم حرف آخر را در این زمینه بزنم، باید عرض کنم که هیچگاه منظمترین ساختارهای اجتماعی برای تنظیم روابط و نظارت بر رفتارها نمیتواند جامعهای سعادتمند درست کند؛ چون حیات اجتماعی انسان توسط خدای متعال بهگونهای طراحی نشده است که بشود اینجامعه و این انسان را بدون زندگی جهادی و نگاه ایثارگرانه به سعادت رساند. معنای دقیق این حرف این است که جهادگری صرفا مربوط به جوامع بحران زده نیست؛ مربوط به جوامعی نیست که در اثر ستمهای بیشمار دچار عقبماندگی هستند والان مجبورند عقبماندگی خود را با فعالیت بیشتر جبران کنند. جهادگری در یک جامعه منظم، متعادل و رو به پیشرفت با ساختارهای اجتماعی متقن و نظارتهای قوی مورد نیاز است و این است آن حقیقتی که ما باید به آن برسیم. با این دسته بندی شما از انسانی صحبت میکنید که دائما بهدنبال منافعش نیست؛ احتمالا مبارزه با نفس میکند و خودش را با آموزههای دینی مدیریت و هدایت میکند.فرهنگ «کارت ساعتزنی» نمیتواند انسانِ جهادگر و ایثارگر تربیت کند سوال: بهنظر میرسد شما اعتقاد دارید از دل ساختاری که مبنا و نگاهش با کارت ساعتزنی طراحی شده است، فردیتها و هویتهای این چنین درنمی آید؟ استاد پناهیان: احتمالش خیلی کم است. اساسا من باید بگویم خیر؛ از دل چنین ساختاری، فرد جهادگری بیرون نمیآید ولی چون انسانها دارای فطرت خدایی هستند و به فضایل برجسته معنوی و اخلاقی علاقه دارند، ممکن است با وجود تحمیل این سبک زندگی -که او را وادار میکند زندگی غیر مجاهدانهای داشته باشد- خودش بهدلیل عوامل بیرونی انسان مجاهدی باشد ولی کارت ساعتزنی کسی را برای زندگی جهادی تربیت نمیکند. اینطور نیست که شما بگویید من یک مدتی با کارت ساعتزنی تمرین میکنم و بعد میروم تمرین میکنم برای ایثار .از دل این ساختارها و مکانیسمهای انضباطی بهطور طبیعی انسان مجاهد بیرون نمیآید مگر اینکه کسی با دادههای دیگری خودش را تحت تعلیم و تربیت دینی خاص قرار دهد و با اینکه در این فضا زندگی میکند، اما به یک زندگی جهادی خوب برسد.
ساختارهای غربی غیرانسانی بوده و با سبک زندگی جهادی قابل جمع نیست/ در جوامع غربی سبک زندگی به توده مردم تحمیل میشود و این ریشه شروع فساد است
سوال: و از آن جایی که برای شما سبک زندگی جهادی موضوعیت دارد و آن را قابل جمع با مکانیسمها و ساختارهای مدرن و غربی نمیدانید، به نوعی خواستار از بین رفتن ساختارهای متکی بر مکانیسمهای انضباطی میشوید؟
استاد پناهیان : بله برای اینکه ما بتوانیم ساختارهای غربی را از بین ببریم، باید همین کار را انجام دهیم. البته تعبیر بهتر از کلمه غربی این است که بگوییم ساختارهای غیر انسانی و حتی این تعبیر بهتر از این است که بگوییم ساختارهای غیر اسلامی. مگر اسلام چه ساختاری را به ما پیشنهاد میکند؟ میگوید ساختاری را طراحی کن که بتواند انسان را به اوج خودشکوفایی برساند. چه زمانی انسان به اوج رضایتمندی خواهد رسید؟ وقتی که انسان بیشترین شکوفایی را در استعدادها و در فطرت خودش ببیند.
خیلی خوب